Het spoornetwerk in Nederland heeft een hoog veiligheids- en betrouwbaarheidsniveau. Tot nu toe was dit te danken aan het ATB treinbeveiligingssysteem, in de jaren 60 van de vorige eeuw ingevoerd. In 2019 besloot de regering dit systeem vóór 2050 in het hele land te vervangen door het European Rail Traffic Management System (ERTMS). ERTMS is een treinbeveiligingsconcept met een grote IT-component dat geavanceerd verkeersmanagement mogelijk maakt. Waar machinisten nu hun opdrachten krijgen van seinen langs het spoor, krijgen zij straks digitaal en draadloos alle informatie op hun monitor in de trein te zien.

Nederland implementeert ERTMS om drie hoofdredenen:

1. Vervanging - De huidige systemen voor treinbeveiliging, treindetectie, interlocking en voeding van de infrastructuur stammen uit de jaren 1950-60. Ze vergen steeds meer en duurder onderhoud. Onderdelen en mensen die ermee kunnen werken worden daardoor schaarser. Personeelstekorten lopen hierdoor steeds verder op.

2. Systeemsprong - Geavanceerde beveiligings- en verkeersmanagementsystemen creëren de voorwaarden om op termijn treinen op een veilige en kosteneffectieve manier sneller en dichter op elkaar te laten rijden. Hierdoor kunnen meer treinen op hetzelfde spoor rijden. De invoering van ERTMS biedt bovendien het platform voor verdere digitalisering van het spoor, zoals geautomatiseerd rijden en geautomatiseerd verkeersmanagement.

3. Europese spoorwegruimte - Lidstaten zijn verplicht ERTMS te implementeren op het Trans-Europese Netwerk voor Transport (TEN-T) om zo één Europees spoornetwerk te creëren. Het is niet toegestaan een ander systeem dan ERTMS te implementeren. De techniek waarop ERTMS is gebaseerd, wordt de komende decennia overal in Europa en daarbuiten ingevoerd.

De invoering van ERTMS vraagt om het ombouwen van treinen en de infrastructuur en het opleiden van ongeveer 15 duizend spoorprofessionals. Dit betekent een groot aantal projecten bij vervoerders en infrabeheerder die op het juiste moment moeten samenkomen. Zowel technisch als organisatorisch vraagt dit om nauwe afstemming tussen alle betrokken partijen in de spoorsector. Om dit te regisseren is een Programmadirectie ERTMS ingericht. Deze directie is onafhankelijk van vervoerders en infrabeheerder, en voert regie in deze opdracht van het ministerie van IenW.

In 2022 was er een herijking van de kostenraming en planning. Die voorspelde forse tegenvallers in geld en tijd, ten opzichte van het kabinetsbesluit in 2019. De oorspronkelijke inschattingen over de benodigde aanpak, tijd en kosten voor de uitrol van ERTMS bleken te optimistisch. Dit beeld werd bevestigd door de second opinion van een commissie van internationale experts in 2023.

De implementatie van ERTMS blijkt complexer te zijn dan gedacht. ERTMS is niet alleen een vervangingsprogramma, maar ook onderdeel van de bredere digitalisering van de spoorsector. Daarom kozen de spoorpartijen in 2024 gezamenlijk voor een meer tranche-gerichte aanpak. Een tranche is een overzichtelijke periode waarin focus wordt aangebracht, door de scope af te bakenen en specifiekere doelen te stellen. Het streven is om zo focus en stabiliteit aan te brengen en stapsgewijs ervaring op te doen voordat we verder gaan.

In de eerste tranche ligt de nadruk op het stapsgewijs leren van de implementatie van ERTMS. Ook focussen we vooral op het veilig en efficiënt laten rijden van treinen met ERTMS op het bestaande netwerk. Om de overlast voor reizigers en verladers te minimaliseren, begint de uitrol aan de randen van het netwerk. Zo kunnen we bij verstoringen beter alternatief vervoer aanbieden. De eerste tranche bevat de Noordelijke Lijnen met een eerste proefbaanvak tussen Leeuwarden en Harlingen Haven, een tweede proefbaanvak op de Zeeuwse Lijn en het baanvak Kijfhoek – Belgische grens. De uitrol van ERTMS op de overige baanvakken uit de originele programmascope (Hanzelijn, Schiphol-Lelystad en Brabantroute/Utrecht-Meteren) is getemporiseerd tot nadere besluitvorming over tranche twee en verder.

Gegeven de status van het ERTMS-programma als ‘groot project’ stelt het ministerie van IenW twee keer per jaar een voortgangsrapportage op over ERTMS. Op 3 oktober 2024 heeft de staatssecretaris van IenW de 21e voortgangsrapportage over de eerste helft van 2024 aangeboden aan de Tweede Kamer. Hierin zijn de voortgang en behaalde resultaten en de financiële stand van zaken terug te vinden. Begin 2025 zal de 22e voortgangsrapportage over de tweede helft van 2024 aan de Tweede Kamer worden aangeboden.

In de Kamerbrief bij de 21e voortgangsrapportage ERTMS meldde de staatssecretaris dat de Zeeuwse Lijn gekozen is als proefbaanvak ERTMS. Het ministerie van IenW en de provincie Zeeland hebben afspraken gemaakt over een maatregelenpakket voor hinderbeperking en het vergroten van de betrouwbaarheid.

Implementatie ERTMS bij ProRail (IEP)

Voor ProRail betekent de invoering van ERTMS dat we ongeveer 50 projecten uitvoeren, verspreid over alle onderdelen van de organisatie. Dit omvat onder meer de digitalisering van de infradataketen, de ontwikkeling van het Central Safety System (CSS), het aanpassen van logistieke systemen voor capaciteitsverdeling en verkeersleiding, het aanpassen van mobiele en vaste ICT-netwerken (GSM-R en glasvezel) en het ontwikkelen van buitenelementen (zoals balises en objectcontrollers). Daarnaast heeft de implementatie van ERTMS ook impact op het opleiden van infraontwerpers, planners, treindienstleiders en beheerders bij Assetmanagement en ICT.

In 2024 hebben we onder meer de volgende resultaten behaald:

• Dankzij de nieuwe gemeenschappelijke infradata-taal (IMSpoor) kunnen we de toetsing van infraontwerpen digitaliseren. In 2024 is een versie gerealiseerd die voldoet aan de safety managementeisen. Op basis van deze IMSpoor versie is voor het baanvak Leeuwarden – Harlingen Haven succesvol een eerste railverkeerstechnisch ontwerp (RVTO) aangeleverd

• Het Central Safety System (CSS) is het centrale computersysteem van ERTMS, het rekenhart. Hiervan zijn in 2024 door Hitachi (voorheen Thales) de eerste tussenproducten (test candidates) opgeleverd en getest.

• De logistieke systemen verzorgen de uitvoering van de treindienst. Voor zowel de planningsystemen als de treindienstleidingsystemen zijn in 2024 tussenproducten gerealiseerd en getest. Ook zijn de integratietesten met het CSS gestart. Het contract voor het realiseren van het Key Management Center (KMC) is in 2024 gegund aan leverancier Technolution. In het KMC worden de unieke sleutels voor treinen om te mogen rijden onder ERTMS gegeneerd, beheerd en gedistribueerd.

• We hebben in twee Nationale Data Centers in Rotterdam en Amsterdam de eerste delen van de landelijke mobiele- en vaste netwerken gerealiseerd en deze gereed gemaakt om het CSS te huisvesten.

• In samenwerking met (goederen)vervoerders heeft ProRail de grondoorzaak van een aantal strandingen door ERTMS-verbindingsverlies op het A15-traject gevonden. Hierop hebben we verbeteringen doorgevoerd.

• De aanpassing van de infrastructuur op baanvak Hanzelijn is in Q3 2024 in dienst gesteld, ten behoeve van het Ervaringsrijden door NS.

• ERTMS Noordelijke Lijnen (ENL): de aanbesteding van de eerste twee Friese lijnen is gestart (Leeuwarden-Harlingen Haven en Leeuwarden-Stavoren).

• ERTMS Kijfhoek-Belgische grens (EKB): eind 2024 is het contract om ERTMS te implementeren gegund.